نفت و ضرورت نقش‎آفرینی در معادلات منطقه‎ای

روند توسعه و تولید نفت در دولت یازدهم با تکیه بر اصل «اولویت دهی به میدان‎های مشترک» دنبال شده است و اگر به خود یادآوری کنیم که تنها 10 تا 12 درصد نفت خام کشور از محل میدان‎های مشترک برداشت می‎شود، بیش از هر زمان دیگری متوجه ظرفیت‎های بی‎شمار ایران در حوزه نفت خواهیم شد.

اگر تصور کنیم تنش‎های گاه و بیگاه در خاورمیانه، اندیشه بازیگران نفت این منطقه را آن‌قدر درگیر خود کرده که از بازار انرژی جهان غافل شوند؛ دچار اشتباه راهبردی شده‎ایم. انرژی در تب و تاب این روزهای خاورمیانه، بیش از هر زمان دیگری به برگ برنده‎ای بزرگ مبدل شده و شاید از همین روست که هر روز اخبار تازه‎ای از تحولات این حوزه از گوشه و کنار منطقه به گوش می‎رسد. عراق، امارات، قطر، عربستان و کویت که فرآیندهای توسعه‎ای خود را با اتکا به منابع مالی حاصل از فروش نفت و فرآورده‎های نفتی دنبال می‎کنند، بی تردید برای حفظ سبد درآمدی خود از هیچ تلاشی فروگذار نخواهند کرد؛ به ویژه حالا که مچ‎اندازی قطر و عربستان هم به تنش‎های منطقه‎ای دامن زده است.

عربستان، پهناورترین کشور غرب آسیا و یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت جهان که بزرگترین میدان نفتی جهان (میدان غوار) و بخش قابل توجهی از ذخایر اثبات شده نفتی جهان را در اختیار دارد، نیم‎نگاهی نیز به گاز قطر دارد و برآوردها حاکی از آن است که با ثمربخشی سرمایه‎گذاری‎های این کشور در صنعت پتروشیمی در سه سال آینده، عربستان قدرتمندتر از همیشه در عرصه انرژی جهان ایفای نقش خواهد کرد. این کشور با پذیرفتن این واقعیت که برای حفظ جایگاه خود در عرصه تولید و صادرات نفت، نیازمند برنامه‎ریزی مدون در بخش فناوری است، حوزه‎های اهداف فناوری خود را نیز مشخص کرده است که از جمله آن می‎توان به تکمیل اطلاعات زمین‎شناسی نفت، پایش و مدیریت مخازن و تعیین روش‎های مناسب ازدیاد برداشت از مخازن موجود این کشور اشاره داشت.

از سوی دیگر، قطر اگرچه در میان بزرگترین دارندگان ذخایر نفت خام دنیا نیست، اما نقش پررنگی در بازار فروش نفت دارد و با وجود تمرکز بر حوزه گاز و ید طولا در صادرات گاز طبیعی مایع شده (LNG)، برای ازدیاد برداشت از مخازن نفتی موجود نیز برنامه‎ریزی کرده است. کویت؛ کشور کوچک و تولیدکننده بزرگ نفت نیز با سرمایه‎گذاری در پروژ‎ه‎های مختلف، همواره در تلاش بوده است بر سهم خود در بازار نفت جهان بیفزاید. رسانه‎های عربی طی روزهای اخیر از اقدام کویت برای ساخت بزرگترین شهرک نفتی جهان خبر دادند و اعلام کردند که این تاسیسات جایگزین پالایشگاه فرسوده شعیبه خواهد شد.

عراق که مانند ایران، جنگی هشت ساله را پشت سر گذاشته است، حالا برای تولید روزانه 5.5 میلیون بشکه نفت روزشماری می‎کند؛ کشوری که سال 2012 پیشرفت قابل توجهی را در تولید نفت تجربه کرد و رتبه دوم را در بین بزرگترین تولیدکنندگان نفت خام اوپک به خود اختصاص داد و امروز نیز به‎رغم ناآرامی‎های داخلی، با اتکا به مزیت « تولید ارزان نفت» در سودای گسترش بازار نفت خود به سر می‎برد. بلومبرگ به تازگی در گزارشی به نقل از یکی از مدیران ارشد صنعت نفت عراق، از تصمیم این کشور برای افزایش سه برابری ظرفیت پالایشی تا سال 2021 خبر داد.

امارات متحده عربی نیز بر تامین امنیت بازار برای صادرات نفت خود از طریق تلاش‎های دیپلماتیک برای تعمیق روابط سیاسی و تجاری با کشورهای آسیایی مصرف کننده نفت و سرمایه‎گذاری در پروژه‎های پالایشی و ذخیره‎سازی تمرکز کرده است. کشور شیخ‎نشین‌ها هم از مزیت‎های افزایش ضریب بازیافت غافل نمانده و استفاده از EOR را برای ازدیاد برداشت از مخازن در دستور کار قرار داده است. علاوه بر آنچه گفته شد، برخی شرکت‎های نفتی مانند آرامکو، قطر پترولیوم، شرکت نفت عمان و ...، به طور جدی در فکر بازآرایی ساختاری خود هستند و بعضا اقداماتی را نیز به این منظور کلید زده‎اند.

تلاش بی‎وقفه کشورهای عربی به ویژه همسایگان ایران در خلیج فارس برای افزایش سهم از بازار انرژی جهان، ضرورت بررسی تحولات اقتصادی و فناورانه این کشورها را در حوزه‎های مختلف اکتشاف، تولید، ازدیاد برداشت، پالایش و ... به منظور شناسایی نقاط ضعف و قوت و برنامه‌ریزی بهتر برای حضور کشورمان در بازار انرژی بیش از پیش آشکار می‌کند.

ایران به عنوان بزرگترین دارنده ذخایر نفت و گاز دنیا که کمابیش عنوان یکی از امن‎ترین کشورها را در معادلات پرآشوب و تنش‎زای منطقه و جهان یدک می‎کشد، توانسته است ظرفیت تولید روزانه نفت خود را به حدود چهار میلیون بشکه برساند؛ ظرفیتی که قطعا متناسب با ذخایر و داشته‎های هیدروکربوری ما نیست. این در حالی است که روند توسعه و تولید در دولت یازدهم با تکیه بر اصل «اولویت دهی به میدان‎های مشترک» دنبال شده است و اگر به خود یادآوری کنیم که تنها 10 تا 12 درصد نفت خام ایران را از محل میدان‎های مشترک برداشت می‎کنیم، بیش از هر زمان دیگری متوجه ظرفیت‎ها و پتانسیل‎های بیشمار ایران در حوزه نفت خواهیم شد. ایران بیش از 711 میلیارد بشکه ذخیره نفت درجا دارد و متاسفانه در شرایطی که برخی از کشورهای تولیدکننده نفت جهان میانگین ضریب بازیافت 40 درصد و بالاتر را در حوزه نفت خام تجربه می‎کنند، این شاخص به طور میانگین در ایران حول و حوش 24 درصد و به طور مثال در میدان عظیمی مانند آزادگان جنوبی کمتر از 6 درصد است!

مسیر پیش روی ایران در چنین شرایطی کاملا واضح است؛ هنوز انرژی نقش تعیین کننده‎ای در معادلات منطقه‎ای دارد و حرکت چرخ‎های اقتصاد ایران هنوز به انرژی وابسته است. پس حتی اگر نقش درآمدزایی صادرات نفت و روی پا ایستادن اقتصاد ایران در تامین امنیت کشور را بسیار کمرنگ فرض کنیم، این امنیت آن‌قدر ارزشمند هست که باید برای تداوم نقش تک‎تک عوامل دخیل در آن شبانه‎روزی تلاش کرد و در مسیر توسعه کشوری که بخش عمده رشد اقتصادی‎اش از بخش نفت نشات می‎گیرد، توسعه میدان‎های نفتی می‎تواند بسیار تعیین کننده باشد.

باید بپذیریم هدف افزایش ظرفیت تولید نفت به 4.7 میلیون بشکه تا پایان برنامه ششم توسعه، هدف بزرگی نیست و واقعیت این است که همین رقم نه چندان بزرگ، جز در سایه فراهم شدن الزامات و پیش‎نیازهای مرتبط، تامین نخواهد شد. میدان‎های نفتی بسیاری در صف توسعه و ازدیاد برداشت قرار دارند و تغییرات هر روزه تکنولوژی در دنیا و حرکت به سمت انرژی‎های نو از این حکایت دارد که نفت در 50 سال آینده، قدرت امروز را نخواهد داشت.

پرواضح است در شرایطی که سهم 14.5 درصدی نفت حتی پاسخگوی هزینه‎های جاری نیست، توسعه میادین بدون بهره‎مندی از سرمایه‎های خارجی ممکن نمی‎شود و بدون فناوری، دستیابی به تولید بهینه و ازدیاد برداشت از مخازن مقدور نخواهد شد و واضح‎تر از همه اینها اینکه شرکت‎های بین‎المللی در صورتی که منافعشان اقتضا نکند، تمایلی به سرمایه‎گذاری یا انتقال فناوری در کشورمان نخواهند داشت. حال که قراردادهای جدید نفتی با درنظر گرفتن اهداف سرمایه‎پذیر و سرمایه‎گذار به تصویب رسیده و آماده اجرا شده و از سوی دیگر انتخابات نیز به پایان رسیده و خارجی‎ها قاعدتا هراسی از تغییر سیاست‎های ایران ندارند، به نظر می‎رسد دیگر هیچ درنگی برای اجرای قراردادهای نفتی جایز نباشد. امنیت و انرژی، کلیدواژه‎های با ارزشی برای ایران به شمار می‎روند و توسعه هر میدان نفتی در قالب قراردادهای جدید نفتی می‎تواند با ایجاد رونق و تکاپو، جذب سرمایه، اشتغالزایی، یادگیری‎ فناوری‎های نوین و کسب تجربه، بر اقتدار این واژه‎ها بیفزاید.

هانیه موحد